H Υφαντική στα Αρχαία Χρόνια - Γεράκι 2017

Ομιλία για την Υφαντική στα Αρχαία Χρόνια

Γεράκι 2017

Drs. Els Hom-Cüce

      Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Πολιτιστικό Σύλλογο Γερονθρών και την Μιεκε Πρεντ (η Διευθύντρια των Ανασκαφών) για την ευκαιρία που μου δίνουν να μοιραστώ μαζί σας μερικά από τα αποτελέσματα της έρευνας που κάναμε στα “Δοντάκια”,  την ακρόπολη του Γερακίου.

Σκοπός της παρουσίασής μου είναι να σας δείξω ότι ευρήματα που επιφανειακά φαίνονται κάπως ασήμαντα, όπως αντικείμενα φτιαγμένα από ψημένο πηλό, μπορούν να μας αποκαλύψουν αρκετά στοιχεία για τη ζωή στο παρελθόν.

      Θα ήθελα να σας πω μερικά πράγματα για τα βαρίδια του αργαλειού και την υφαντική στην Ελλάδα κατά το χρονικό διάστημα (από την Kλασική εποχή μέχρι τους Eλληνιστικούς χρόνους, δηλαδη περιπου πεμπτου εως τριτου Αιωνα προ Χριστου).

      Tο χωριο μας, οπως ξερετε, έχει μακρη παράδοση ύφανσης που συνεχίζεται  μεχρι σημερα, και βρήκαμε απόδειξη ότι κατά την αρχαιότητα πραγματοποιήθηκε και η ύφανση στο Γεράκι. Θα ηθελα να σας δειξω μερικες ομοιοτητες και διαφορες μεταξυ των  χρονιών περιόδων.

      Πριν που Θα ρίξουμε μια ματιά στην τυπολογία των βαριδίων, θα σας εξηγήσω, με λίγα λόγια, ''τί είναι η υφαντική'' και ''τί είδη αργαλειού υπήρχαν στα αρχαία χρόνια''.

 1. ''τί είναι η υφαντική'' και ''τί είναι ο αργαλειός''

     

      Υφαντική είναι το σταύρωμα δυο μαλακών νημάτων, που περνά το ένα μέσα στο άλλο σχηματίζοντας γωνία ενενήντα μοιρών, δηλαδή, να είναι κάθετα μεταξύ τους. Για την υφαντική χρειάζεται ένα νήμα, το στημόνι (το οποίο πρέπει να τοποθετηθεί πρώτο) και ένα άλλο, το υφάδι (η κροκή) το οποίο πλέκεται ανάμεσα στο στημόνι.

      Η δυσκολία με την υφαντική είναι ότι τα υλικά είναι μαλακά, οπότε χρειάζεται κάτι που να κρατάει το στημόνι τεντωμένο, ώστε το ύφασμα να παραμένει τεντωμένο και άκαμπτο κατά την ύφανσή του. Έτσι, ο αργαλειός (Ιστός στα αρχαία ελληνικά) είναι ένα πλαίσιο οριζόντιο η όρθιο, που χρησιμοποιείται για την υφαντική.

      Στην πιο απλή (και πιθανώς και την πιο παλιά) της μορφή, η υφαντική γινόταν δένοντας το ένα άκρο του στημονιού στη μέση του υφαντή, και την άλλη άκρη σε ένα δέντρο ή στύλο. Μ'αυτόν τον τρόπο, μπορούσαν να υφάνουν μόνο πολύ στενές λωρίδες υφάσματος: ταινίες ή ζώνες.

     

      Το επόμενο βήμα ήταν να δεθεί η άκρη του στημονιού, που ήταν δεμένη στη μέση του υφαντή, σε ένα άλλο δοκάρι. 'Ετσι δημιουργήθηκε ο οριζόντιος αργαλειός εδάφους, που ήταν στερεωμένος στο έδαφος με δυο δοκάρια. Αυτό το είδος αργαλειό χρησιμοποιείτο στη αρχαία Αίγυπτο.

      Η κατασκευή ενός πλαισίου που τοποθετήθηκε κάθετα, έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα να κινείται ελεύθερα μπροστά από τον αργαλειό. Απο τα Προϊστορικά χρόνια διαμορφώθηκαν δυο είδη κάθετου αργαλειού:

      Α. Κάθετος αργαλειός με δύο δοκάρια

      Ο πρώτος τύπος ειναι ο κάθετος αργαλειός με δύο δοκάρια.

      Το πάνω και το κάτω μέρος του, αποτελείται από δύο στερεωμένα δοκάρια η αντια. Το στημόνι είναι στερεωμένο πάνω σ' αυτά. Η ύφανση γίνεται με τον άνθρωπο καθιστό, ο οποίος χτυπάει προς τα κάτω το υφάδι για να πάει στη θέση του. Αυτό το σύστημα υπάρχει από τους προϊστορικούς χρόνους και οι γυναίκες στο Γεράκι χρησιμοποιούν αυτόν τον τρόπο ύφανσης ακόμη και σήμερα.

Β. Αργαλειός με βαρίδια στο στημόνι

      Το δεύτερο είδος είναι ο Αργαλειός με βαρίδια.

      Στο πάνω μέρος υπάρχει στερεωμένο ένα δοκάρι και το στημόνι κρατιέται τεντωμένο με βαρίδια που κρέμονται στο κάτω μέρος. Το υφάδι σπρώχνεται προς τα επάνω για να πάει στη θέση του, και ο υφαντής πρέπει να δουλεύει όρθιος.

      Υπάρχει ένα πολύ γνωστό πήλινο αγγείο (Skyphos) από τον 5ο αι π.Χ., που βρέθηκε στην Chiusi, Ιταλίας με την Πηνελόπη μπροστά στον αργαλειό της. Τα βαρίδια φαίνονται απο κάτω.

      Σ' έναν αργαλειό με βαρίδια στο στημόνι, tα νήματα είναι στερεωμένα στο δοκάρι, το οποίο εχει τη δυνατότητα να μαζέψει το κομμάτι του υφάσματος που εχει ήδη υφανθεί. Υπάρχουν δύο σειρές βαριδίων και μια μπάρα βαλμένη έτσι, ώστε να ξεχωρίζουν τα στημόνια μεταξύ τους.

Ένα βαρίδιο πρέπει οπωσδήποτε να έχει μια τρύπα από όπου θα περνάνε τα νήματα. Η ποσότητα των νηματων μπορεί να κυμαίνεται απο 1 εως 20 για καθε βαρίδι.

      C. Υπάρχει ακόμη ένας τύπος αργαλειού: ο οριζόντιος αργαλειός.

Αυτός αποτελεί μια μεταγενέστερη εξέλιξη, ξεκινώντας από περιπου τον 1ο μετα Χριστό αιώνα, όμως δε θα προχωρήσω εδώ σε λεπτομέρειες όσον αφορά αυτήν την τεχνική.

      2. Τυπολογία

Παμε τωρα να δουμε τα χαρακτηριστικά των βαριδιων του Αργαλειού Κλασικής και Ελληνιστικής εποχης. Στις ανασκαφές μας βρηκαμε 443 βαριδια (ολοκληρα η σπασμενα). Μεχρι τωρα κατατάχτηκαν 282. Ειναι βεβαια προκαταρκτικά αποτελέσματα που θα σας παρουσιάσω τωρα, αφου δεν εχω τελειωσει την μελετη ακομα.

Τα είδη των βαριδίων της ιστορικής περιόδου (στις αρχαιες πηγες λεγονται άγνυθες η λαιαί) χωρίζονται σε τρείς  κατηγορίες :

1. Πυραμιδοειδή

Το πυραμιδοειδές βαρίδι έχει τέσσερις πλευρές που ξεκινούν από μια κορυφή και καταλήγουν στη ορθογώνια η τετράγωνη βάση. Η τρύπα για να κρέμονται δημιουργείται λιγο κάτω από την κορυφή. Πρόκειται για το σχήμα που κυριαρχεί στην αρχαια Αττική και τη Λακωνία.

Τα περισσότερα από τα βαρίδια αργαλειού που έχουμε βρει στο Γεράκι είναι, πράγματι, αυτού του είδους.  Απο τα 282, που ειδα μεχρι τωρα, ειναι 253!

      Τα περισσότερα ειναι απλα, αλλά καθε τοσο βλεπουμε αντικειμενα με διακοσμηση.

      Ενα βαρίδι μας εχει εντυπωμένο κυκλο/ροζετα. Βρήκα παραλληλα γι'αυτον το σχεδιο στην Γορτυνα, Αρκαδιας οπου χρονολογούνται στον 4ο- 2ο αι π. Χ..

      Ενα αλλο παραδειγμα εχει εντύπωση απο νυχια. Τέτοια βρεθηκανε και στη Κινουργεια Τριχωνίδας (στο Αγρίνιο) όπου χρονολογούνται στο τελος 5ου-4ου αι π. Χ.

      Ένα πολύ σπάνιο δείγμα είναι το βαρίδι διακοσμημένο με κυματοειδείς γραμμές. Ισως μάλιστα συμβολίζοντας ένα φίδι.. Δεν έχω βρει παραλληλα γι'αυτό ακόμα. Μπορει να ειναι Γερακιτικη μορφή?

      Μέχρι στιγμής, έχουμε 2 βαρίδια με γράμματα πάνω τους. Μπορεί να αποτελεί ένδειξη ιδιοκτησίας ή του βάρους τους. Εχουμε ένα “Γάμμα” και ενα Βαρίδι που μπορει να δείξει ένα Έψιλον ανω κατω.

      Έφτιαξα ένα κατάλογο με όλα τα ολοκληρα βαρίδια ανάλογα με το βάρος τους, που καταγραφηκαν μέχρι τώρα. Από το βάρος των βαριδιων μπορούμε να προσδιορίσουμε τον τύπο του υφάσματος που υφαινόταν. Τα λεπτά και αραιά υφάσματα χρειάζονταν ελαφριά βαρίδια, ενώ τα χοντρά και πυκνά υφάσματα, χρειάζονταν βαριά βαρίδια.

      Από τα 282, που συνολικά μελετήσαμε, τα 83 είναι ολοκληρωμένα. Βλέπουμε οτι έχουμε λίγα ελαφριά δείγματα, κάτω των 40 γραμμαρίων. Τα περισσότερα είναι μεταξύ 81 και 120 γραμμάρια. Αυτό μας βοηθάει να προσδιορίσουμε τα είδη των υφασμάτων που υφαίνονταν στο Γεράκι, που ήταν πιθανώς μάλλινα? Δυστυχώς δεν βρήκαμε καθολου λειψανα των πραγμτικών υφασμάτων.

2. Κωνοειδή

Να δουμε τωρα και τα αλλα ειδη.

Το κωνοειδές βαρίδιο έχει κυκλική διάμετρο, με πλευρές που κατηφορίζουν προς μια κυκλική βάση. Μια σπάνια ποικιλία αυτού του είδους είναι σε σχήμα καμπάνας. Το βλεπετε δεξια.

Το κωνοειδές είδος φαίνεται να έχει εξαπλωθεί από την Κορινθία, όπου ήδη υπήρχε στα τέλη του 8ου αι. π.Χ. Το κωνοειδές σχήμα κυριαρχεί εκει, αμα εχουν βρεθεί μερικά τέτοια βαρίδια και στην Αρκαδία. Στο Γεράκι ειδα μεχρι τωρα μονο 6 κωνοειδή βαριδια.

3. Dισκοειδή

Τα βαρίδια σε σχήμα δίσκου έχουν στρόγγυλο σχήμα. Το πάχος τους δεν είναι παντού το ίδιο (το κεντρικό μέρος είναι πιο φουσκωτό και οι άκρες είναι λεπτότερες). Η μεριά που είναι απέναντι από την τρύπα μπορεί να είναι πεπλατυσμένη, έτσι ώστε το βαρίδιο να μπορεί να σταθεί όρθιο από αυτήν τη μεριά. Στο Γερακι βρηκαμε μεχρι τωρα 23 αυτου του σχηματος.

Στη λίστα αυτή μπορούμε να προσθέσουμε και ενα σπανιο ειδος:

4. Σε σχήμα επίπεδα τριγωνικά

Το επίπεδο τριγωνικό βαρίδιο αργαλειού έχει σχήμα ισόπλευρου τριγώνου. Το πλάτος του είναι παντού το ίδιο. Σε κάθε κορυφή του υπάρχει από μια τρύπα. Αυτό φαίνεται να είναι το είδος της Αρκαδίας, που το συναντούμε στην Ασέα και στη Γόρτυνα. Το τριγωνικό είδος φαίνεται να ήταν μια περιορισμένη, τοπικά ποικιλία της Αρκαδίας, από τον 4ο αι. π.Χ.

Το μοναδικο επίπεδο τριγωνικό μας βαρίδιο έχει ένα κυκλικό εντύπωμα γεμισμένο και γυαλισμένο. Συναντούμε την ίδια διακόσμηση 3 φορές, επάνω σε τριγωνικα βαρίδια από τη Λάβδα, Θεισοα Ανδριτσενας.

Το γεγονός οτι βρήκαμε κάποια βαρίδια αργαλειού με κωνικό και τριγωνικό σχήμα, τα οποία απαντώνται κυρίως στην Κορινθία και στην Αρκαδία, δημιουργεί το ερώτημα πως βρέθηκαν αυτά στο Γεράκι. Άραγε βρέθηκαν εκεί λόγω εμπορίου ή ανταλλαγής προϊόντων, ή μήπως, γυναίκες που χρησιμοποιούσαν αυτά τα αντικείμενα, ηρθανε στη Λακωνία και τα μετέφεραν εδω? “Ποιος ξερει…..βρηκαν εναν καλο Γερακίτη??”

Δύσκολα μπορούμε να απαντήσουμε σ’αυτό το ερώτημα, καθώς δεν υπάρχουν γραπτές πηγές σχετικές με το θέμα.

Τα βαρίδια αργαλειού στις ανασκαφές μας, βρέθηκαν σε πολλα δωμάτια διαφόρα σπιτιών. Σε καθε δωματιο ηταν λιγα κομματια, ετσι τα προκαταρκτικά αποτελεσματα μας ειναι, που οι κατοικοι των Ελληνιστικών σπιτιών στα Δοντακια ειχαν ενα aργαλειο για σπιτική χρηση.

Οι Γυναίκες, σαν την Πηνελόπη, την Αράχνα, και την Αθηνά, ήταν φημισμενες για τις δεξιότητές τους στην ύφανση που φτιάχνανε τον  Ιστo με αγνητες, δηλαδή, στον αργαλειο με βαριδια.

Η ύφανση είχε κοινωνική και προσωπική σημασία στην αρχαιότητα. Οι γυναίκες ηταν καλλιτέχνες και την ιδια στιγμή φτιάχνανε τα ρουχα και διαφορα υφασματα για την καθημερινή ζωη. Ειχαν το δικο τους αργαλειό στο σπιτι με προσωπικά βαριδια, καθε τοσο με ειδικο σχεδιο ή διακόσμηση.

Σήμερα βλέπουμε ότι έτοιμα ρούχα και χαλιά, χωρις χαρακτηρα και απο μακρια μέρη του κοσμου, έχουν αναλάβει την αγορά. Ας ελπίσουμε ότι η παλιά παράδοση της ύφανσης με την ιδιαίτερη ομορφιά δεν θα εξαφανιστεί από το Γεράκι!

Drs. Els Hom-Cüce

Geraki

24-07-2017

Στην ομιλία “Υφαντική στα Αρχαία Χρόνια” Η Ελσα Hom-Cüce μιλούσε για τα βαρίδια του αργαλειού και την υφαντική στην Ελλάδα από την Kλασική εποχή μέχρι τους Eλληνιστικούς χρόνους (περιπου 5ου ως 3ου Αιωνα προ Χριστου).

Σκοπός της παρουσίασης ηταν να δεχθει οτι ευρήματα που επιφανειακά φαίνονται κάπως ασήμαντα, όπως αντικείμενα φτιαγμένα από ψημένο πηλό, μπορούν να μας αποκαλύψουν αρκετά στοιχεία για τη ζωή στο παρελθόν.

      Μετα από λιγα λογια για την υφαντική και τα ειδος αργαλειού που υπήρχαν στα αρχαία χρόνια, μιλούσε για την τυπολογία των βαριδίων που βρεθηκανε στις Ολλανδικες Ανασκαφες στα Δοντακια, στην  αρχαια Ακρόπολη του Γερακιου, υπό  την διεύθυνση της κυρίας Mieke Prent του Vrije Universiteit van Amsterdam.

H ομιλία παρουσίαση, πραγματοποιήθηκε στη Γιορτή του Μετανάστη, τον Ιούλιο του 2017 στην Κεντρική Πλατεία Γερακίου, και δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Το Γεράκι", φύλλο 16 (193)