Τα κάλαντα

ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ

"Τα κάλαντα" , Νικηφόρου Λύτρα (1872)

Ένα από τα πιο ωραία έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, αλλά και από τις ωραιότερες αναμνήσεις των παιδικών μας χρόνων  είναι τα κάλαντα.  Σε πόλεις και χωριά, ομάδες μικρών παιδιών, ξεκινούν πρωί πρωί, όσο τσουχτερό και αν είναι το κρύο, με τα τριγωνάκια τους ή ακόμη και με μουσικά όργανα, τριγυρνούν στους δρόμους, στις γειτονιές, χτυπούν πόρτες και κουδούνια και ρωτούν γλυκά ¨" Να τα πούμε;", πριν αρχίσουν το μελωδικό ψαλμό..

Τι είναι τα κάλαντα;

Οι λαογράφοι κάνουν λόγο για εθιμικά τραγούδια του λαού που ψάλλονται από μικρά παιδιά και από ώριμους άνδρες τα Χριστούγεννα, τη Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνια. Οι καλαντιστές τριγυρνούν είτε κατά μόνας είτε σε ομάδες και επισκέπτονται οικίες, καταστήματα, δημόσιους χώρους κλπ με τη συνοδεία του πατροπαράδοτου σιδερένιου τριγώνου αλλά ενίοτε και άλλων μουσικών οργάνων.

Τα κάλαντα ξεκινούν κυρίως με χαιρετισμό στη συνέχεια αναγγέλλουν τη μεγάλη χριστιανική εορτή που φθάνει και καταλήγουν σε ευχές. Χαρακτηριστική είναι η γλώσσα στην οποία ψάλλονται, που είναι καθαρεύουσα, αποδεικνύοντας την άμεση σύνδεσή του με τους Βυζαντινούς χρόνους και τις Καλένδες του Ιανουαρίου που γιορτάζονταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα.

Οι στοίχοι από τα τραγούδια των καλάντων εξιστορούν μυθοποιημένα τα ιστορικά γεγονότα, αναφέρονται σε μια σειρά εθίμων και δοξασιών του λαού, όπως τα περί καλικατζάρων και άλλα. Οι καλαντιστές με αυτό τον τρόπο εύχονται υγεία, χαρά, καλή σοδειά, και το σπίτι να ΄ναι στέρεο και γερό, για να στεγάζει την ευτυχία και την προκοπή των κατοικούντων.

Τα κάλαντα ως έθιμο σε ολόκληρη την Ελλάδα

Τα κάλαντα είναι το μοναδικό έθιμο που διατηρείται ακόμη ακέραιο και ανθεί σε ολόκληρη την Ελλάδα, αστική και επαρχιακή. Σε αντίθεση με άλλα έθιμα, τοπικά ή γενικότερου χαρακτήρα που απειλούνται με εξαφάνιση. Συναντώνται μάλιστα σε ολόκληρη την Ελλάδα, ηπειρωτική και νησιωτική, σε αμέτρητες παραλλαγές και αντιστοιχούν στον τοπικό κάθε περιοχής χαρακτήρα.

Παρόλα, αυτά ο μεγάλος αριθμός των διαφόρων παραλλαγών εξανάγκασε να διακρίνονται σε εθνικά ή αστικά και στα τοπικά ή παραδοσιακά κατά περιοχή. Αξίζει να σημειωθεί πως στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από τριάντα παραλλαγές μόνο στον Ελλαδικό χώρο. Σήμερα εκτός των παραπάνω έχουν εισαχθεί και διάφορα αγγλοσαξωνικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια, μερικά από τα οποία έχουν μεταγλωττιστεί στα ελληνικά και χρησιμοποιούνται κάποιες φορές επιπρόσθετα με τα παραδοσιακά.

Ενώ, η ημέρα που ψάλλονται τα κάλαντα σε ορισμένες περιοχές ονομάζονται "Κάλαντα" (Κόλιντα, Κόλεντας, Κόλιαντας) με εξαίρεση τη Μήλο που ψέλνονταν μόνο τη παραμονή της Πρωτοχρονιάς, συντασσόμενα κάθε φορά νέα κάλαντα, με τα οποία όμως ζητούσαν οικονομική συνδρομή για κάποιο κοινωνικό σκοπό, όπως για παράδειγμα η ανέγερση ή η επιδιόρθωση ναού. Με τα καλαντα παρομοιάζονται και οι σχετικές "μαντινάδες" της Κρήτης ή "κοτσάκια" της Νάξου.

Σημαντικό είναι το γεγονός πως όταν δεν υπήρχε φιλοδώρημα ή ήταν ευτελές τότε τα παιδιά συνέχιζαν με πολύ δυνατή φωνή έξω από την οικία λέγοντας:

"Αφέντη μου στη κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες,άλλες γεννούν,

άλλες κλωσούν κι άλλες αυγά μαζώνουν!"

Τα κάλαντα στην αρχαιότητα και το Βυζάντιο

Τα κάλαντα φέρουν το όνομα από τις καλένδες του Ιανουαρίου της Ρωμαϊκής εποχής, δηλαδή τη πρωτοχρονιά. Από τον 2ο π.Χ. αιώνα η πρωτοχρονιά ξεκίνησε να γιορτάζεται τον Ιανουάριο, ενώ μέχρι τότε γιορταζόταν Μάρτιο. Οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι προέρχονται από το γνωστό έθιμο των αρχαίων Ελλήνων της Ειρεσιώνης. 

Αργότερα, στο Βυζάντιο, τα κάλαντα διατηρήθηκαν ως έθιμο και αφομοιώθηκαν από τον Χριστιανισμό. Επειδή, όμως κατά τα πρώτα Βυζαντινά χρόνια η εκκλησία προσπαθούσε να περιορίσει και εκτοπίσει όλες τις μεγάλες γιορτές, θέλοντας να απαγορεύσει τις ειδωλολατρικές τελετές και γιορτές της Πρωτοχρονιάς, μετέβαλλε σε μεγάλο βαθμό τον αρχικό χαρακτήρα των καλάντων. Έτσι, τα κάλαντα απέκτησαν μιαν επίφαση χριστιανική, την οποίαν διατηρούν μέχρι και σήμερα. Τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα αποτελούν μια δοξασία στη θεία γέννηση του Χριστού, η οποία εξιστορείται από τους του στοίχους τους.

"Εν τω σπηλαίω τίκτεται,

εν Βη- εν Βηθλεέμ τη πόλει..."

Εκείνο που έμεινε αμετάβλητο από την αρχαιότητα, όσον αφορά το έθιμο, είναι το φιλοδώρημα. Σήμερα είναι χρηματικό ποσό κυρίως. Παλαιότερα όμως, ή και τώρα ακόμη στην επαρχία, η νοικοκυρά κέρναγε φαγώσιμα τους καλαντιστές. Γλυκά, πίτες, αμύγδαλα, καρύδια, ρόδια. Στην πραγματικότητα τα κάλαντα ως έθιμο είναι παλαιότερα κι από την ονομασία τους ακόμη.

Στο παρελθόν οι καλαντιστές κρατούσαν χάρτινο ομοίωμα καραβιού σε συσχετισμό με το πλοίο των Ανθεστηρίων της αρχαιότητας. Υπενθυμίζεται πως το καράβι είναι το Ελληνικό παραδοσιακό στόλισμα, μιας και το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δένδρου με τη φάτνη αποτελεί ξενόφερτη συνήθεια στην Ελλάδα. Το χριστουγεννιάτικο δέντρο προέρχεται από τις καθολικές χώρες της Δυτικής Ευρώπης.

Το καράβι κατά την αρχαιότητα συμβόλιζε τον ερχομό του Διονύσου που ήταν εκτός των άλλων και Θεός της βλάστησης. Με τον συγκεκριμένο συμβολισμό γινόταν επίκληση στον Διόνυσο για βλάστηση της γης, για καρποφορία και καλή σοδειά προς όφελος των καλλιεργητών.

Τα παράξενα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς

Οι στίχοι στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς είναι τουλάχιστον παράξενοι,καθώς δεν μοιάζουν να έχουν ιδιαίτερη σύνδεση με τη γιορτή, μιας το μόνο στοιχείο είναι ο Άγιος Βασίλης. Αναρωτούμενοι, λοιπόν, τι ακριβώς συμβαίνει με τους στίχους του τραγουδιού, που αποτελούσαν ένα συνεχές σαρδάμ όταν τα ψέλλναμε παιδιά, βρήκαμε την ιστορία και το θρύλο πίσω από αυτούς. Σύμφωνα με το θρύλο, που ταξιδεύσει μέχρι το Μεσαίωνα πρόκειται για μια ιστορία αγάπης.

Κατά το μεσαίωνα οι άνθρωποι των χαμηλών στρωμάτων, δεν είχαν δικαίωμα να μιλούν στους αριστοκράτες. Οι μόνες μέρες που δικαιούνταν ήταν στις γιορτές. Εκεί τους τραγουδούσαν διάφορα τραγούδια. 

Έτσι, στους στίχους του τραγουδιού το παληκάρι, μέσω του τραγουδιού, την αποκαλεί ψηλή δενδρολιβανιά, επειδή φορούσε τα ψηλά κωνικά καπέλα της εποχής. Την παρομοιάζει με τον θόλο της εκκλησίας, τόσο ψηλή. Διερωτάται, γιατί δεν τον καταδέχεται. Την θεωρεί φτιαγμένη από ζάχαρη.

Οι στίχοι του τραγουδιού, όπως τους γνωρίζουμε σήμερα, είναι παραλλαγμένο, με αποτέλεσμα η ιστορία πίσω από το τραγούδι να έχει χαθεί, δίνοντας τη μεγαλύτερη έμφαση στον Άγιο Βασίλη, αγνοώντας το νόημα των υπόλοιπων στίχων.

"Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά ψηλή μου δεντρολιβανιά

Κι αρχή καλός μας χρόνος εκκλησιά με τ” άγιο θόλο

Άγιος Βασίλης έρχεται και δε μας καταδέχεται

από την Καισαρεία συ σ” αρχόντισσα κυρία

Βαστάει πένα και χαρτί Ζαχαροκάντυο ζυμωτή

Χαρτί χαρτί και καλαμάρι δες και με το παλικάρι"

( με στοιχεία απο: News247.gr)

Α.  Σαράντη  

( δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Το Γεράκι", τ.14 ( Δεκ. 2017)

Χριστουγεννιάτικη γιορτή και μπαζάρ από τον Πολιτιστικό Σύλλογο

O Πολιτιστικός Σύλλογος Γερονθρών ενημερώνει πως πραγματοποιεί μπαζάρ χριστουγεννιάτικων ειδών, στο χώρο της Βιβλιοθήκης, στις 21, 22, 23, 28 και 29 Δεκεμβρίου 2018 και ώρες 5-8 μ.μ.

Ακόμη, την Κυριακή 30 Δεκεμβρίου θα πραγματοποιηθεί χριστουγεννιάτικη γιορτή για μικρούς και μεγάλους  στην κεντρική  πλατεία Γερακίου, με τον Αη Βασίλη και πολλά δώρα.

H Eλιά στο μικροσκόπιο...

Η ελιά, ο ευλογημένος καρπός, βρέθηκε στο σχολικό μικροσκόπιο των μαθητών των Λυκείων της Λακωνίας, οι οποίοι συμμετείχαν στον διαγωνισμό για την EUSO 2019.. (https://panekfe.gr/euso) 

Οι μαθητές, διαγωνιζόμενοι, παρατήρησαν: φύλλα ελιάς, τομή βλαστού ελιάς και επιδερμίδα του καρπού στο σχολικό μικροσκόπιο ( Μεγέθυνση 100 ως 1000 φορές).. Επίσης μελέτησαν τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του ελαιολάδου, ερευνώντας το χρώμα, την οξύτητά του, την ποσότητα της χλωροφύλλης και των ακόρεστων λιπαρών οξέων..
Υπεύθυνη του ΕΚΦΕ  ( εργαστηριακού Κέντρου Φυσικών Επιστημών) Λακωνίας , είναι η χημικός, κα Ελένη Παλούμπα.
Ο διαγωνισμός , σε τοπικό επίπεδο (1η φάση), πραγματοποιήθηκε στη Σπάρτη, το Σάββατο 15 Δεκεμβρίου 2018.

ΤΡΙΧΙΔΙΑ: ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ  ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ ΣΕ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΕΛΛΕΙΨΗΣ ΝΕΡΟΥ:
 τα τριχίδια βρίσκονται στην κάτω επιφάνεια του φύλλου της ελλιάς ( μοιάζουν με αστεράκια).. Είναι κυτταρικοί σχηματισμοί, με ένα χαρακτηριστικό ¨στομάτιο" στο κέντρο, μέσω του οποίου γίνεται η ανταλλαγή των αερίων (διαπνοή). Η ελιά έχει πολλά τριχίδια (όπως φαίνονται στις ειόνες), με λεπιοδές σχήμα.
Τα τριχίδια συμβάλλουν:
 Στη μείωση της διαπνοής –προστασία από αφυδάτωση
Στην προστασία από τα έντομα και τα φυτοφάγα ζώα
Στην αντανάκλαση του φωτός και στην ελαχιστοποίηση απορρόφησης της βλαπτικής υπεριώδους ακτινοβολίας – προστασία από μεταλλάξεις.

Τριχίδια σε φύλλο ελιάς (μεγέθυνση 100)

Τριχίδια σε φύλλο ελιάς (μεγέθυνση 400)

Τριχίδια σε φύλλο ελιάς (Μεγέθυνση 1000)

Τομή βλαστού ελιάς στο μικροσκόπιο

Η επιδερμίδα του καρπού της ελιάς σε μεγέθυνση

<<.... η σταχτόχλωρη ελιά η παιδοτρόφα, που ποτέ κανείς ή νέος ή γηραιός με χέρι εχθρικό θα μπορέσει νʼ αφανίσει, γιατί απάνω της πάντʼ ανοιχτά ο Μόριος Δίας κι η γλαυκόφθαλμη Αθηνά έχουν τα μάτια.>>(Οιδίπους επί Κολωνώ)

φωτογραφίες:  ΕΚΦΕ Λακωνίας

Στενά καλντεριμωμένα δρομάκια

“Στενά καλντεριμωμένα δρομάκια, σκαλωτά ελικοειδή ανηφόρια και μικρά αδιέξοδα σχηματίζουν τη ρυμοτομία του μεγάλου χωριού. Εκείνο που αμέσως εντυπωσιάζει τον επισκέπτη είναι τα ψηλά λιθόκτιστα σπίτια, πολύ μεγάλα ανάλογα με τον τόπο. Δίπατα, ακόμη και τρίπατα, τα περισσότερα με σιδερένια μπαλκόνια, προσθέτουν κάτι το φρουριακό στο ειρηνικό Γεράκι. Είναι τα παλιά αρχοντικά από οικογένειες με βυζαντινές περγαμηνές και παλιές παραδόσεις, που οι απόγονοί τους ζούν ακόμη εκεί και μ' ευλάβεια τις διατηρούν από τους γεροντότερους ως τους πιο νέους του τόπου”.

(Αθηνά Ταρσούλη, Κάστρα και Πολιτείες του Μοριά, Αθήνα 1934)

"ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ" - ΜΙΑ ΑΝΕΡΕΥΝΗΤΗ ΠΕΡΙΟΧΗ

Μια ανερεύνητη περιοχή

Του Χριστάκη Παναγιώτη, τελειόφοιτου Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Παν/μιο Κρήτης

                Ο Παυσανίας μας πληροφορεί ότι εντός της πόλεως των Γερονθρών, υπάρχει ναός προς τιμή του Άρεως. Συγκεκριμένα αναφέρει: εν δε αυταις Γεόνθραις Άρεως ναός και άλσος. Εορτήν δε άγουσι τω θεω κατά έτος, εν η γυναιξίν εστίν απηγορευμένον εισελθειν εις το άλσος[1]. Τονίζει την απαγόρευση της εισόδου στις γυναίκες αλλά δεν ξέρουμε ακριβώς γιατί γινόταν αυτό. Ίσως έχει να κάνει με τη πολεμική φύση του θεού, που κάτι τέτοιο δεν ταιριάζει στις γυναίκες. Στη θέση λοιπόν «Μητρόπολη», στη σημερινή Κάτω Βρύση βρίσκονται τα λείψανα αυτού του ναού. Εκεί είχε βρεθεί ψήφισμα, το οποίο έγινε προς τιμή του Ξενοκλέους Νικάνδρου και αναφέρεται σε τέμενος και ιερό[2]. Στην ίδια επιγραφή αναφέρεται και ιερό της Ήρας[3]. Λόγω ότι υπάρχει μερική καταστροφή της επιφάνειας της επιγραφής δεν είναι βέβαιο ότι αναφέρεται στον ναό του Άρεως αλλά είναι αρκετά πιθανό.

            Στη θέση αυτή χτίστηκε παλαιοχριστιανικός ναό και συγκεκριμένα ο μητροπολιτικός. Από εκεί έχει πάρει η περιοχή το τοπωνύμιο «Μητρόπολις[4]». Ακόμα και σήμερα είναι φανερά τα λείψανα και από τους δύο ναούς. Σ’ αυτή την αρχαιολογική θέση έχουν βρεθεί δωρικά τρίγλυφα, τα οποία οι χριστιανοί εντοίχισαν στους ναούς του Αγίου Νικολάου και Αγίου Σώζοντος (βρίσκονται λίγα μέτρα μακριά[5]). Το 1905 έγινε μια δοκιμαστική προσπάθεια από Άγγλους Αρχαιολόγους για να επιβεβαιωθούν όλα αυτά αλλά δεν βγήκαν ασφαλή συμπεράσματα. Σ’ αυτή τη προσπάθεια βρέθηκε και η επιτύμβια στήλη « ο θλιμμένος νεανίας»[6]. Ανασκαφές έγιναν στην ίδια περιοχή το 1936 από τον Ανδρέα Ξυγγόπουλο, ο οποίος ασχολήθηκε με τον παλαιοχριστιανικό ναό[7]. Επίσης ο Παυσανίας μας πληροφορεί ότι στη σημερινή περιοχή της Κάτω Βρύσης υπήρχε Αρχαία Αγορά με πηγές[8]. Απόδειξη αποτελεί το ρωμαϊκό υδραγωγείο, του οποίου σώζονται λείψανα. Σ’ αυτή την Αγορά χτίστηκε ο ναός του Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου, όπου στις παραστάδες της θύρας είναι εντοιχισμένες πλάκες με αποσπάσματα του αγορανομικού Edictum de pretiis rerum venalium του Διοκλητιανού (301 π.Χ.)[9]. Πιο κάτω στη θέση Χαλάσματα ( έχει γίνει εκτενή αναφορά από τον κ. Λάμπρο Βουρβουριώτη σε προηγούμενο τεύχος) έχουν βρεθεί τοίχοι, λείψανα ναών και κτηρίων. Υπάρχουν υποθέσεις για φράγκικο ή βυζαντινό φρούριο αλλά δεν έχει επιβεβαιωθεί κάτι.

            Όλη αυτή η περιοχή είναι ανερεύνητη και αξίζει να γίνει έρευνα και μελέτη καθώς θα προσθέσει στοιχεία στην ιστορία του Γερακίου ή ακόμα και να την αλλάξει.

---

[1] Παυσ. Γ’ 22, 6-7

[2] Γριτσόπουλος Τ., Ιστορία του Γερακίου, 1982, 62

[3] Ό.π.

[4] Ό.π.

[5] Ό.π., 63

[6] Ό.π.

[7] Ό.π., 149

[8] Ό.π., 62

[9] Ό.π., 63